วิวัฒนาการนาฏยศิลป์ไทยในกรุงรัตนโกสินทร์

ในวิถีชีวิตของคนไทยตั้งแต่อดีตกาลมีการร้องรำทำเพลง และระบำ รำ เต้น เพื่อการบันเทิงและพิธีกรรม อันเป็นจุดเริ่มต้นในการพัฒนาจนเกิดเป็นนาฏยศิลป์ขึ้น การพัฒนาส่วนหนึ่งเกิดจากภายในสังคมไทย อีกส่วนหนึ่งมาจากชนชาติเพื่อนบ้านที่มีนาฏยศิลป์รุ่งเรือง เช่น เขมร  มอญ  หลังจากการพัฒนามาหลายร้อยปี นาฏยศิลป์ไทยในยุคอยุธยาตอนปลายจึงรุ่งเรือง 
          เมื่อสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานี  รัชกาลที่ ๑ ได้ทรงสถาปนานาฏยศิลป์ไทยในด้านวรรณคดี การแสดง ตำรา กฎเกณฑ์  ให้เป็นสมบัติของแผ่นดิน  เป็นเครื่องบันเทิงของทวยราษฎร์  และทำให้เห็นว่าบ้านเมืองมั่นคง  
          รัชกาลที่ ๒ ทรงพัฒนาละครในให้วิจิตรและทรงคิดละครนอกแบบหลวงขึ้น
          รัชกาลที่ ๓ ทรงละเลิกนาฏยศิลป์ในราชสำนักหันไปสนพระทัยการพระพุทธศาสนา แต่ละครกลับเจริญอยู่ภายนอก  อีกทั้งมีโนรา แอ่วลาว สวดแขก และงิ้ว  ติดตามผู้อพยพเข้ามาแสดงในกรุง  
          สมัยรัชกาลที่ ๔ กลับมามีละครผู้หญิงของหลวงอย่างเดิมด้วยโปรดให้ผู้หญิงแสดงละครได้  ไม่หวงห้าม ละครผู้หญิงแพร่หลายเพราะคนนิยมดูผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย  มีการจ้างเหมาการแสดงในวิกโรงบ่อนทั่วกรุงเพื่อดึงดูดลูกค้า   อนึ่ง วรรณคดี ดนตรี นาฏยศิลป์ของชนหลายชาติหลายภาษาที่ตั้งรกรากในกรุงเทพฯ  ทำให้การเล่นออกภาษาแพร่หลาย การออกภาษาเป็นปัจจัยให้เกิดละครพันทางซึ่งเป็นจุดเริ่มการแตกตัวของนาฏศิลป์ไทย 
          สมัยรัชกาลที่ ๕ มีความเจริญทางสังคม เศรษฐกิจ การปกครอง การสาธารณูปโภค และศิลปวิทยาการทางตะวันตก ทำให้มีนาฏยศิลป์ไทยรูปแบบใหม่เกิดขึ้นมาก คือ ละครพูด ละครพูดสลับลำ ละครดึกดำบรรพ์ ลิเก ละครร้อง เสภารำ และเพลงทรงเครื่อง นาฏยศิลป์ในรัชกาลนี้กลายเป็นนาฏยพาณิช จึงมีเนื้อหาและรูปแบบหลากหลายตามรสนิยมคนดู  ภาพยนตร์กับดนตรีเริ่มมีเข้ามาประปราย
          รัชกาลที่ ๖ ทรงใช้ละครเพื่อพัฒนาอุดมการณ์ของชาติ ขณะเดียวกันก็ทรงทำนุบำรุงนาฏยศิลป์ดั้งเดิมโดยเฉพาะโขน ส่วนละครนอก ละครใน ละครดึกดำบรรพ์ ยังมีคณะละครบรรดาศักดิ์แสดงอยู่บ้าง  ละครร้อง และลิเกนั้น แสดงออกภาษามากขึ้นและเป็นยุคทองของละคร ๒ ชนิดนี้  การแสดงอื่น ๆ ได้รับความกระทบกระเทือนจากการปิดบ่อนการพนันและการแย่งคนดูของภาพยนตร์ 

          สมัยรัชกาลที่ ๗ เกิดภาวะวิกฤตทางเศรษฐกิจทำให้ต้องลดการสนับสนุนนาฏยศิลป์ไทยในราชการลง  แต่ละครร้องยังคงพัฒนาต่อไปเป็นละครเพลงด้วยวงดนตรีสากลและเพลงไทยสากล  รัชกาลที่ ๗  สนพระทัยดนตรีไทย ดนตรีสากล และภาพยนตร์ไทย  จึงโปรดให้สร้างโรงภาพยนตร์ทันสมัยขึ้นฉลองพระนคร ๑๕๐ ปี  มีการตั้งโรงเรียนนาฏดุริยางคศาสตร์ขึ้นในกรมศิลปากร  และเชิญครูนาฏยศิลป์ฝีมือดีจากที่ต่าง ๆ มาถ่ายทอดนาฏยศิลป์ไทยให้อนุชนได้อนุรักษ์และพัฒนาต่อมาจนถึงปัจจุบัน
           อ้างถึง : ผู้เขียน : ศ. ดร.สุรพล  วิรุฬห์รักษ์  (อาจารย์ในดวงใจ ของข้าพเจ้า)  ราชบัณฑิต สำนักศิลปกรรม ประเภทวิจิตรศิลป์ สาขาวิชานาฏกรรม
                  ที่มา : จดหมายข่าวราชบัณฑิตยสถาน ปีที่ ๑๔ ฉบับที่ ๑๕๖ พฤษภาคม ๒๕๔๗

                        จนถึงในปัจจุบันนี้  นาฏศิลป์ไทย ก็ยังนับว่าได้รับการสืบทอดจากเยาวชนไทยในปัจจุบัน  โดยใช้กระบวนการเดิมคือ ถ่ายทอดรุ่นสู่รุ่นไปยังศิษย์นาฏศิลป์ที่จะช่วยกันร่วมธำรงค์ไว้ซึ่งศิลปะไทยแขนงนี้  ทั้งยังมีการสร้างสรรค์งานนาฏศิลป์แบบใหม่ ๆ เพื่อเป็นการนำภูมิปัญญา บูรพคณาจารย์นาฏศิลป์ไทยที่ได้ประสิทธิ์ประสาทไว้ให้แก่ศิษย์นาฏศิลป์ไทย  มาสรรค์สร้างเป็นงานศิลป์ใหม่ๆ  เพื่อเชื่อมโยงสภาวะปัจจุบัน กับนาฏศิลป์ไทยดั้งเดิมในอดีต